Dubbelganger van Naomi Klein: het meest complete boek over complotdenken

Heb jij te maken met mensen in je omgeving die verloren zijn geraakt in de wereld van de complottheorieën? Ik wel en de Canadese activiste/schrijfster Naomi Klein ook, al is het bij haar van een heel andere orde. Altijd al werd ze regelmatig verward met de Amerikaanse schrijfster Naomi Wolf (‘De Andere Naomi’) maar toen de coronapandemie begon en Naomi Wolf een ster werd in de complotwereld van radicaal-rechts werd Klein steeds vaker geconfronteerd met haar uitspraken en werd het zelfs beangstigend. Het leidde ook tot een persoonlijke crisis, want als zoveel mensen je voor een ander houden, wat stel je dan eigenlijk voor? Naomi Klein schreef er een boek over en het is de beste, meest diepgravende beschrijving van de opkomst van de huidige wereld van complottheorieën die ik tot nu toe heb gelezen. En de meest persoonlijke, waardoor het voor mij ook persoonlijk werd, ik denk dat dat voor iedereen die het leest zal gelden.

Wat ik zo indrukwekkend vind is dat Klein er in slaagt allerlei ontwikkelingen die schijnbaar niets met elkaar te maken hebben samen weet te brengen en daarmee een diep en nodig inzicht geeft in de chaotische wereld van nu. Wellness, autisme, Nazi-Duitsland, Israël, het Jodendom, (ze is Joods en Naomi Wolf ook), het Zionisme, Apartheid, extreemrechts, maar ook psychologische factoren als onzekerheid,  narcisme, arrogantie en angst die mensen of vatbaar maken voor de meest uitzinnige theorieën of deze verspreiden om er geld mee te verdienen.  

Klein legt ook precies de vinger op wat de complottheorieen zo gevaarlijk maakt, juist omdat het niet om een groepje ‘gekkies’ gaat:

Er staan zoveel diepgaande observaties in dat het onmogelijk is die samen te vatten, dus pik ik er drie punten uit. Het zouden er veel meer kunnen zijn, maar daar zou dit een veel te lang verhaal van worden en sommige onderwerpen zijn zo veelomvattend en Klein bouwt haar verhaal zo gelaagd op dat ik dit met een korte omschrijving geen recht zou doen.  

1: Het persoonlijke

Klein is bekend van linksgeoriënteerde, kritische boeken als No Logo (over uitbuiting en ontsporing van de consumptiemaatschappij, met name de mode-industrie), The Shockdoctrine (over het economisch en politiek misbruik maken van (natuur)rampen)  en This changes Everything (over hoe de klimaatramp veroorzaakt is en wordt door het kapitalistische systeem dat gedijt op fossiele brandstoffen). Diepgravende, politieke analyses die allerlei kennis bij elkaar brengen en zodoende verhelderende inzichten geven die je niet snel ergens anders vindt. Maar persoonlijk zijn ze nauwelijks en dat is in dit boek wel anders. Klein spaart zichzelf niet als ze het heeft over eigendunk en behoefte aan sensatie die een bijna-verslaving aan het luisteren naar rechts-radicale podcasts met zich meebrengt.

Deze persoonlijke benadering is hier op zijn plaats, niet alleen omdat het iets uit haar eigen leven gaat maar omdat het in de levens van zo velen van ons speelt. Ik had ook een vriendin die ik kwijt ben geraakt vanwege het beruchte konijnenhol waar ze achteraf gezien jaren geleden al in verdwenen is. Het begon in de jaren 10 al met een obsessie met gezond eten die uiteindelijk zo ongezond werd dat ze vrijwel niets meer binnen mocht krijgen volgens strenge regels die ze op internet vond. Ik uitte mijn zorgen, maar die wuifde ze weg. Bovendien had ik geen recht van spreken want ik dronk wijn en at chips (chips!!)  Het werd steeds extremer, op een gegeven moment begon zelfs de Flat-Earth-theorie voorbij te komen. En toen kwam corona. Vaccinaties werden al jaren verdacht gemaakt en het rekening houden met elkaar ook (‘dwang’ ‘ik wil mijn vrijheid’). Dit kwam samen in een weigering van alles wat deze moeilijke tijd van ons vroeg en we belandden hierover in een telefonische discussie die het einde van onze vriendschap inluidde. Ik wist toen: ze is niet meer bereikbaar. En voor mij belangrijker nog: ze wíl niet meer bereikbaar zijn.

Er is zeker genoeg reden voor kritiek op hoe de coronacrisis is aangepakt maar de complotwereld  speelt op een compleet ander speelveld. Het is bijvoorbeeld de Wellness-wereld die vaccinaties verdacht maakten omdat zij hun lichaam 'puur' wilden houden, een reden om neer te kijken op alle andere mensen die dat niet zijn. Dat Naomi Klein vaak werd aangezien voor Andere Naomi, die die boodschap ook actief verspreidde leidde was wrang omdat zij, Naomi Klein, zich haar hele werkende leven juist inzet om onderzoek te doen en bewezen feiten aan te dragen om de wereld een beetje beter te maken. Niet om chaos en angst te zaaien. Het leidde tot een persoonlijke crisis, over wat het er eigenlijk toe deed wat ze schreef en wie ze dacht dat ze was als het beeld in de wereld over haar zo verdraaid kon worden. Het greep me aan hoe ze deze crisis beschrijft.

2. De taal

De verwarring met Andere Naomi is in de eerste plaats een talige verwarring: alleen maar doordat zij dezelfde, niet veel voorkomende voornaam dragen worden ze voortdurend door elkaar gehaald. Ik had het zelf zelfs een keer, want als Gen-X-er heb ik de hype rondom het boek The Beauty Myth van Naomi Wolf in de jaren 90 volop meegekregen. Ik kende de naam Naomi Wolf eerder dan de naam Naomi Klein en dat veroorzaakte dan toch een keer een verwarring, alleen maar omdat ze toevallig dezelfde naam hebben.

De verwarring van begrippen en woorden die de complotverspreiders veroorzaken heeft echter niets met toeval te maken. Taal is hun voornaamste wapen en ze weten het. Om te beginnen met het woord Vrijheid. Tot vervelens toe hoor je het voorbij komen als excuus om je asociaal te gedragen. Maar het woord 'vrijheid' staat nooit op zichzelf, als jij je muziek keihard draait (vrijheid) dan betekent dat de onvrijheid van de buurvrouw die in de herrie zit. En ga zo maar door, ook andere woorden als 'liefde', worden compleet los van hun betekenis gebruikt en dat leidt tot een chaotisch universum, door Klein de Spiegelwereld genoemd.

Vervolgens komt Klein aan bij het punt dat voor mij de kern van die taal- en wereldomkering vormt:

'Het is een permanent ondersteboven gekeerde toestand waarbij rechts garen spint en die links ondermijnt, zoals dat geldt voor alles in de Spiegelwereld. En wel omdat het (...) de echte dreigingen die zich aan de horizon aftekenen vervangt door vervormende lachspiegelachtige versies van zichzelf. Zo zou het probleem van de democratie niet zijn dat politieke elites wereldwijd de belangen dienen van bedrijven en financiële markten, maar dat een geheim kabaal van pedofielen een wereldregering wil vestigen. Net zoals 'het probleem met het milieu niet de klimaatverandering zou zijn, maar een politieke agenda die de wetenschap als wapen inzet om groei te voorkomen en onze levensstijlen te kunnen veranderen.' Aan deze opsomming kunnen we inmiddels toevoegen dat het grote probleem met corona niet was dat een zeer besmettelijke ziekte halfhartig werd bestreden door uitgeholde publieke sectoren en farmaceutische bedrijven met een winstoogmerk, maar dat een app jou tot slaaf wilde maken.'

Influencers uit de yogawereld

De complotwereld is een verzameling van heel verschillende groepen, een samensmelting die ik nooit had zien aankomen. Klein beschrijft hoe die connecties er al eerder waren, alleen zijn die onder druk van de coronapandemie duidelijker geworden. We kennen de schreeuwers van de ultra-rechtse zenders, maar hier heeft een deel van de yogawereld zich bij aangesloten, terwijl een grotere tegenstelling bijna niet mogelijk is. Die vredelievende, zachtaardige healers hebben daar toch  niets te zoeken? Maar met een vergrootglas op hoe die wereld werkelijk in elkaar steekt wordt al meer duidelijk. Allereerst is daar geld. Aan zoekende mensen in deze onzekere wereld valt ongelooflijk veel geld te verdienen. Verder is er de verafgoding van het zelf, het individu. Bij radicaalrechts gaat het om ‘vrijheid’, bijvoorbeeld om een privé-wapenarsenaal te mogen hebben. In de yogawereld is de focus  gefixeerd op perfectie van het eigen lichaam. Een ontwikkeling die ik bij mijn vriendin ook heb gezien. Zonder dat zij bewust radicaal rechts is (ze is nooit politiek bewust geweest), liked en verspreidt zij wel hun berichten die extreme vrijheid van het individu promoten. Niks gezellig samenleven maar alleen maar het beste uit jezelf halen, in je carrière maar ook met je lichaam. De obsessie met een fit, slank, dun lichaam. ‘clean eating’ en ‘detoxen’ maar ook 'preppen'   is een manier om je op voorsprong te zetten van anderen, in de neoliberale ratrace waarin we leven.

Deze lichaamscultuur kent een lange geschiedenis en gaat terug naar de alliantie tussen het fascisme en new age van de jaren dertig in de twintigste eeuw:

‘Het hele idee dat mensen kunnen en moeten worden ‘geoptimaliseerd’, leent zich bij uitstek voor een fascistisch wereldbeeld. Is jouw eten clean, dan is het een kleine stap om het eten van anderen niet-clean te vinden. Ben jij veilig omdat je zo’n sterke afweer hebt, dan is het verleidelijk te denken dat anderen hun onveiligheid aan hun zwakte en dus aan zichzelf te danken hebben. Dat jij optimaal bent betekent dat anderen suboptimaal zijn. Oftewel gebrekkig. Volgende stap: af te danken.’ Het lijkt misschien een ver gezicht verband, maar Klein laat het als volgt zien:

Natuurlijk is niet iedere wellness-aanhanger of influencer een aanhanger van het fascisme. Dan zou het allemaal een stuk duidelijker en overzichtelijker zijn. Mijn oud-vriendin is dat ook niet. Maar ze heeft wel hardvochtige opvattingen die daarvoor een voedingsbodem kunnen zijn. Ik weet nog goed dat ze tijdens een telefoongesprek vertelde dat de zoon van haar vriend was opgenomen in het ziekenhuis met corona. ‘Is zijn eigen schuld. Hij is dik en hij eet filet-americain.’ Daarin zit alles wat Klein beschrijft: superioriteit over haarzelf, geen mededogen en de persoon eigenlijk gewoon afschrijven.